Vlinders fladderen overal door de beeldende kunst. Ook in de middeleeuwen.
Sommige vlindersoorten hebben in de vijftiende eeuw geen beste naam. Hun zwarte, rode of gespikkelde vleugels brachten de middeleeuwers in verband met de kleuren van demonen en duivels. Niet zo raar dus dat ze het kwade en de lust op schilderijen verbeelden.
Op Hans Memlings’ Laatste oordeel moet je even goed zoeken, maar dan zie je op het middenpaneel – voor de kijker – links van Gabriël een engel in gevecht met een duivel. Die duivel heeft vleugels van een kleine vos, een vlindersoort uit de familie van de Nymphalidae. Niet alleen hun kleuren, maar ook hun eetgewoonten vonden middeleeuwers des duivels: de volwassen vlinders van deze soort verwennen zich graag met het vocht uit mest en kadavers.
Ook al eerder in de middeleeuwen kun je vlinders spotten. Prachtige boekranden worden niet alleen bevolkt door bloemen en planten, maar ook door kleine beestjes, insecten en ook vlinders. In de boekverluchtingen wordt de metamorfose van de rups naar vlinder hét symbool voor Christus en zijn wederopstanding.
Nog ouder is het Book of Kells, vermoedelijk geschreven door Keltische monniken aan het begin van de negende eeuw. Veel van de pagina’s met verhalen uit het Nieuwe Testament zijn versierd met prachtige hoofdletters en miniaturen. Daarnaast zitten er in dit boek ook tien paginagrote afbeeldingen. Op een van die paginagrote afbeeldingen is ook een vlinder te vinden.
Dit blad is het begin van een Bijbelverhaal van Mattheüs, en heet de Chi Ro pagina. Chi en Ro zijn de Griekse beginletters van de naam Christus. De titel van de pagina is ook wel ‘het woord is vlees geworden’. Opnieuw een metamorfose dus. Maar of de vlinder daarom op de pagina is opgenomen? Ik denk het, maar durf het niet met zekerheid te zeggen.
Op mijn zoektocht vind ik ook steeds weer de vlinders als verbeelding van de ziel. Die verbeelding is niet alleen nog ouder, maar komt ook van verder. Meer daarover lees je binnenkort in het derde en laatste deel van mijn zoektocht.
Lees ook deel 1 en deel 3 van mijn zoektocht naar de vroegste vlinder in de beeldende kunst.